Door: Renilde Becque
Geschiedenis
Meer dan 500 jaar geleden zette voor het eerst een Europeaan voet op Braziliaanse bodem, waar tot dan toe alleen de oorspronkelijke bewoners hadden geleefd. Bij het binnenvaren van de huidige Baai van Guanabara dachten de ontdekkingsreizigers dat de baai een riviermonding was. Omdat het toen het begin van de maand Januari was, noemden zij de zojuist ‘ontdekte rivier’ de Rivier van Januari (Rio de Janeiro), wat tot op de dag van vandaag de naam is van de enorme stad die op deze plek ontstond.
Tijdens de kolonisatie van Brazilië streden diverse Europese landen om de Braziliaanse vruchtbare gronden, waarop men specerijen, suikerriet, koffie en allerhande vruchten kon telen. Brazilië lonkte met haar grote houtvoorraden, haar mineralen, diamanten en edele metalen zoals goud en zilver. De Nederlanders heersten korte tijd over delen van Noord-Brazilië, maar het waren de Portugezen, die de uiteindelijke heerschappij over de kolonie in handen kregen. Tegenwoordig is Brazilië het enige land in Zuid-Amerika waar Portugees gesproken wordt.
Voor het werk op de plantages haalden de kolonisators grote aantallen slaven uit Afrika. Behalve de Portugezen arriveerden in verschillende golven gedurende de afgelopen 500 jaar ook grote groepen immigranten uit Spanje, Italië, Duitsland, Oostenrijk en Japan, die allen hun eigen cultuur meebrachten en hun bijdrage leverden aan de ontwikkeling van het enorme land.
Een ontwikkeling, die niet altijd even vlekkeloos is verlopen. De slavernij werd pas laat afgeschaft. Minder dan twee decennia geleden leefde de Braziliaanse bevolking nog in een dictatoriale staat. Corruptie bij lagere en hogere overheden is sinds lang schering en inslag. Inflatiepercentages hebben in het recente verleden hoogten bereikt van 1600% per jaar en in 1999 devalueerde de Braziliaanse munt ten opzichte van de Amerikaanse dollar met ongeveer de helft in minder dan twee weken.
Culturen
De hedendaagse bevolking is een mix tussen Europeanen, Afrikanen en oorspronkelijke bewoners en de huidige cultuur is daar een weerspiegeling van. In het noorden van Brazilië wonen vooral veel afstammelingen van Afrikaanse slaven. Het vruchtbare, rijke zuiden kent veel nazaten van de Duitsers, de Oostenrijkers en tevens de Nederlanders die tussen nu en ruim een eeuw geleden naar Brazilië kwamen om landbouw te bedrijven. In het oostelijk deel van Brazilië vindt men een ware bevolkingsmix tussen voornamelijk Portugees, Spaans, Italiaans, inheems en Afrikaans bloed, resulterend in een goudbrons gekleurd Braziliaans volk van mensen die kenmerken van verschillende herkomst in zich verenigen.
Het land Brazilië neemt bijna de helft van het gehele Zuid-Amerikaanse continent in beslag. Het noordwesten is bedekt met het dichte, vochtige Amazone-regenwoud met de stad Manaus als uitvalsbasis. Het noordoosten kent een droger, heter klimaat en wordt regelmatig geteisterd door tegenvallende oogsten. Het middenwesten bestaat uit semi-aride hoogland met midden daarin gelegen de geheel geplande regeringsstad Brasilia, waarvan de stadsplattegrond de vorm van een vliegtuig heeft. Het middenwesten is een vruchtbaar gebied met rollende heuvels die goud, zilver en diamanten herberg(d)en.
Meer naar de kust toe verrijst een berggebied dat voor een behoorlijk deel nog bedekt is met Atlantisch regenwoud. De bekendste stad in dit gebied is Rio de Janeiro, prachtig gelegen tussen oprijzende heuvels met resten regenwoud.
Het zuidwesten is een vrij droog, heet en vlak gebied waar extensieve veeteelt wordt bedreven. Het rijke zuidoosten kent een koeler klimaat, vruchtbare gronden en vrij veel industriële activiteiten. Reizend langs de kust van noord naar zuid reist men van de derde wereld in het Afrikaans ogende noorden, naar het bruisende hart van Brazilië in het midwesten – met Rio de Janeiro als centrum van cultuuruitingen – en verder naar de hoogontwikkelde eerste wereld in het zuiden, waar de hypermoderne steden als São Paulo en Curitiba liggen.
De cultuur, de religie, het eten, alles herinnert de bezoeker aan de gemengde afkomst van het Braziliaanse volk. Enerzijds heeft het Christendom grote aanhang, maar ook op Afrikaanse religies geënte geloofsvormen zoals “umbanda” en “candomblé” zijn duidelijk aanwezig.
Het nationale gerecht “feijoada” (zwarte bonen met rijst en resten varkensvlees en wat groente) stamt uit de slaventijd, toen de slaven ‘gevoerd’ werden met rijst, bonen en de overblijfselen van varkens zoals varkensoren. Maar ook weerspiegelt het eten de Portugese voorkeur voor zoetigheid in de vorm van allerlei mierzoete snacks. Daarnaast beschikt Brazilië over een keur aan inheemse (of indertijd naar Brazilië overgebrachte) soorten van groenten en fruit.
De cultuur kan uitbundig en levendig zijn met als meest bekende uiting wel de enorme parades van sambascholen tijdens het jaarlijkse carnaval. In Rio de Janeiro paraderen twee nachten lang de veertien beste sambascholen door het Sambódromo. De feesten starten rond een uur of acht ’s avonds en gaat door tot de volgende ochtend. Elke sambaschool heeft duizenden participanten die meelopen in de parade. Het hele jaar heeft men het thema, de muziek, de praalwagens, de kostuums en de danspassen voorbereidt. In tachtig minuten tijd toont elke sambaschool het resultaat van al haar inspanningen. Terwijl de toeristen en rijke blanke inwoners van Rio toekijken, paraderen arme donkergekleurde mensen uit de krottenwijken voor één avond als prinsen en prinsessen door het stadion. Want het zijn de bewoners uit de arme wijken, die het hart vormen van het Braziliaanse carnaval.
Dit geldt helemaal voor de meest Afrikaanse kuststad Salvador de Bahia, waar de rijke blanke toeristen en inwoners vanuit een afgeschermde skybox “neerkijken” op de praalwagens en dansende menigte van Afrikaanse afkomst. De dansers & danseressen op de praalwagens kijken alleen maar naar de blanke toeschouwers, gezien die betaald hebben. Het verschil tussen arm en rijk, blank en zwart kan bijna niet groter (Mirte Schrieks, 2007).
Toerisme
Brazilië is over het algemeen een tolerant land als gevolg van de gemengde afkomst van de inwoners. Bezoekers zullen meestal met belangstelling tegemoet worden getreden door de lokale bevolking. Toon het normale respect voor andere culturen en gebruiken. Indien men iets koopt, zal men over het algemeen een buitenlander niet proberen meer te laten betalen dan lokale mensen. Afdingen is niet gebruikelijk. Het geven van een fooi wel.
Voor wie niet uitsluitend in toeristenhotels verblijft, maar werkelijk in contact wil komen met de lokale bevolking, is het noodzakelijk om basiskennis van het Portugees te verwerven. Alleen kennis van het Spaans is absoluut niet voldoende in Brazilië, omdat de meeste mensen geen Spaans verstaan. Tevens is beheersing van Engels erg zeldzaam, ook onder diegenen die gestudeerd hebben. Het Portugees in Brazilië wordt anders uitgesproken dan in Portugal, het heeft een meer zangerige toon.
Het verkeer in Brazilië kan behoorlijk chaotisch zijn, waarbij men zich vaak niet aan verkeersregels lijkt te storen en waarbij je je als bezoeker soms afvraagt of je de lokale busrit door de stad of over een smalle bergweg wel veilig gaat overleven. De lange-afstandsbussen zijn echter over het algemeen erg comfortabel en betrouwbaar en rijden op tijd. In de grotere steden zoals Rio en São Paulo kun je als alternatief ook de metro nemen. En hoewel buschauffeurs soms rare toeren lijken uit te halen op de weg, zijn het meestal erg ervaren rijders en lijkt de kans dat je werkelijk in een ongeluk betrokken raakt minder groot dan je in eerste instantie denkt.
Arm en rijk
Brazilië heeft een bijzonder grote inkomensongelijkheid. Een klein percentage van de bevolking is exorbitant rijk, terwijl het overgrote deel van de Braziliaanse bevolking elke dag moet vechten om te overleven. De steden puilen vaak uit van de sloppenwijken, de zogeheten “favelas”, welke op slechte gronden gelegen zijn, zoals in moerasgebieden of op schuine hellingen. Niemand anders dan de allerarmsten wil daar wonen. De huizen zijn meestal opgetrokken uit zeer goedkope baksteen en rest- of afvalmaterialen. Voorzieningen als afvalinzameling, schoon drinkwater, electriciteit en riolering functioneren slecht of zijn geheel niet in de wijk aanwezig.
Velen van de eerste generatie inwoners uit de sloppenwijken leefden oorspronkelijk op het platteland als kleine zelfstandige boeren. Maar door nationale overheidsprogramma’s voor schaalvergroting van boerderijen, voor de stimulering van de verbouw van export-gerichte gewassen, en daarmee de gedwongen verkoop van land van de kleine boeren aan grootgrondbezitters, werden reeds decennia geleden vele voormalige boeren gedwongen om met hun gezin naar de stad te verhuizen om te proberen daar een nieuw bestaan op te bouwen. Zonder geld en opleiding stichtten zij de eerste “favelas”, die nog immer verder uitdijen. De bewoners verdienen de kost met straathandel, tijdelijke banen, bedelen of drugshandel en leven vaak in uiterst miserabele omstandigheden.
De rijken ‘verschuilen’ zichzelf in condominiums, appartementsgebouwen met hekken er omheen en een bewaker bij de poort. Soms zijn zelfs de school voor de kinderen, de supermarkt, de sportclub en overige faciliteiten binnen het eigen condominium gelegen zodat men werkelijk niet buiten de poorten van de eigen veilige wereld hoeft te komen.
Door de grote macht van de rijke bevolking – die tevens in de hogere en lagere bestuursorganen zetelt – en de beperkte mondigheid van de arme bevolking – een erfenis van de slavernij en het dictatoriale verleden van Brazilië – blijft de grote ongelijkheid tussen rijk en arm intact. De bezoeker van steden als Rio de Janeiro of Recife zal de tegenstellingen tussen grote rijkdom en bittere armoede overal om zich heen tegenkomen.
Brazilië als bestemming
De gemiddelde toerist in Brazilië zal de megasteden Rio de Janeiro en Salvador de Bahia bezoeken, het goudstadje Ouro Preto, het Amazone-regenwoud en de watervallen van Iguazu. Eventueel is tevens een bezoek aan de steden Recife, Fortaleza of Brasília inbegrepen. In de genoemde steden en gebieden zal meestal een standaard tour of trip worden aangeboden, waardoor elke bezoeker met ongeveer dezelfde beelden van Brazilië naar huis gaat. Maar er is veel meer te beleven in Brazilië dan hetgeen de touroperators in hun standaard-pakketten aanbieden. Vanuit eigen ervaringen (na een half jaar woonachtig te zijn geweest in Brazilië) doe ik hier een aantal suggesties. Vrijwel al deze plekken zijn met het openbaar vervoer (bus) goed te bereiken.
In de staat Bahia is niet alleen de bekende stad Salvador interessant, maar tevens het natuurgebied Chapada Diamantina is de moeite van het bezoeken waard. Men kan het bereiken door een bus naar Lençois te nemen. Van daaruit worden goede tours inclusief wandelingen met lokale gidsen aangeboden.
In de staat Minas Gerais zijn meer historische (voormalige goudmijn-)stadjes dan alleen Ouro Preto. Zo zijn São João del Rei en Tiradentes (’tandentrekker’) aanraders voor wie op zoek is naar prachtig bewaard gebleven barokke monumenten. Beiden zijn goed per bus bereikbaar. Je kunt verblijven in kleine familiepensions. Van São João del Rei kun je te voet over de oude zandweg naar Tiradentes lopen. In Ouro Preto kun je, behalve historische gebouwen en kerken bewonderen, ook prachtige wandelingen maken door de natuur. Informeer bij de lokale ‘VVV’ naar de wandelingen en lokale gidsen. In de hoofdstad Belo Horizonte is niet zoveel te beleven, maar als je er toch een dag verblijft, neem dan eens een bus naar de goede gratis dierentuin, die aangenaam in een park gelegen is.
In de staat Rio de Janeiro is de stad Rio natuurlijk de belangrijkste publiekstrekker. Bezoek echter ook eens de bergstadjes Petrópolis, een voormalig zomerverblijf van de koninklijke familie, en Teresopolis vanwaaruit je het natuurpark Serra das Orgãos kunt bezoeken: een bergachtig tropisch regenwoud, met bijzondere pieken en mogelijkheden voor een- en meerdaagse wandeltochten onder begeleiding van een lokale gids. Aan de kust is het vissersdorp – en thans populaire badplaats – Búzios een prachtige bestemming om naar toe te gaan, zowel wat betreft het dorp zelf, alswel de stranden, de zee en de natuurlijke omgeving. Je moet wel de vele Braziliaanse toeristen in het vakantieseizoen voor lief nemen. Er is een grote keus aan goede familiepensions (pousadas).
Dichter bij Rio ligt de stad Niterói, net als Rio gelegen aan de Baai van Guanabara, en verbonden met Rio door een 15 km lange brug. In Niterói kom je nauwelijks toeristen tegen. Vanaf het strand van de wijk Icaraí – en zeker ook vanaf het dichtbijgelegen Museum de Arte Contemporeano (MAC), een museum in de vorm van een ufo, ontworpen door Oscar Niemeyer en strategisch gelegen op een uitstekende rotspunt – heeft men een prachtig uitzicht op Rio. Om in Niterói te komen kun je het beste de veerpont nemen, die elke 20 minuten vanaf het centrum van Rio vertrekt. Tevens beschikt Niterói over enkele bijzonder mooi gelegen stranden, die niet door toeristen bezocht worden, maar slechts door lokale inwoners. Deze stranden zoals Pichinguaba, Itacoatiara en Itaipu zijn met een lokale bus te bereiken. Tenslotte beschikt Niterói over een aantal prachtige forten en over een ‘stadspark’ (een parkeerplaats op de top van een heuvel temidden van regenwoud) met wederom een fantastisch uitzicht op Rio. Hiervoor moet men echter wel over een eigen auto beschikken of een taxi nemen, of wandelen vanaf een nabijgelegen stadswijk.
In Rio de Janeiro zelf zijn buiten de bekende toeristenattracties enkele minder bekende plaatsen te noemen, waar je weinig buitenlandse toeristen tegenkomt, maar die zeker een bezoek waard zijn. Zo is er het mooie eiland Ilha de Paquetà – te bereiken per veerboot vanuit het centrum van Rio – waar paardenkoetsen het voornaamste middel van transport vormen. Het Floresta da Tijúca, een stuk authentiek tropisch regenwoud in de heuvels midden in Rio, is goed per lokale bus te bereiken. Je kunt hier mooie wandelingen maken.
In het hoofdgebouw van de Banco do Brasil vinden veel exposities en lezingen plaats, die gratis te bezoeken zijn en vaak interessante onderwerpen behandelen. Het Museum of History is in een monumentaal gebouw gehuisvest en heeft erg fraaie permanente en tijdelijke exposities.
In de staat São Paulo is de historische ‘cowboystad’ Paratí gelegen. De busrit ernaartoe vanuit Rio langs de kust is fantastisch. In de buurt van Paratí ligt het eveneens per bus bereikbare natuurreservaat Serra do Mar (Pichinguaba), waar je kunt kamperen op een kleine eco-camping aan een enorm uitgestrekt, verlaten strand, kunt zwemmen in een rivier in een mangrovebos of bij watervallen. Tevens kun je prachtige trektochten maken door het Atlantische regenwoud, eventueel onder begeleiding van een lokale gids. Vanuit São Paulo kun je de bus nemen naar de nabijgelegen havenplaats Santos met een interessant, klein orchideeën- en dierenpark. Santos heeft een mooi uitkijkpunt op een heuvel midden in de stad met een bijzondere tram erheen. Je kunt er een aparte boottocht maken langs de scheve gebouwen van Santos en de achte kilometer lange stranden, waar met warm weer vooral op zondag veel te beleven is. Ook kun je vanuit São Paulo een bus nemen richting Holambra, een klein Nederlands dorp van bloementelers, waar de ‘Hollandse’ bloemenveiling volop in bedrijf is.
In de staat Paraná ligt voor de kust het eiland Ilha do Mel, waarvan het grootste deel beschermd natuurgebied is en waar je met wat geluk dolfijnen in zee kunt zien. Het eiland is per bus en vervolgens boot bereikbaar vanaf de stad Curitiba. Er zijn geen auto’s op het eiland. Volop simpele lokale gastenverblijven zijn beschikbaar. Vanaf dit eiland neem je een boot nemen naar de historische kuststad Paranaguá van waaruit elke middags een trein vertekt voor een spectaculaire vier uur durende rit naar Curitiba. De lijn slingert door bergen bedekt met regenwoud. Vanaf Curitiba kan je desgewenst een bus nemen naar Villa Velha, een klein natuurpark dat bijzondere rotsformaties herbergt: drie kleine ondergronds verbonden vulkaankraters gevuld met water. Per lift daal je af in één van de kraters.
Handige tips
Wanneer je de grote steden bezoekt, betracht dan (zeker als vrouw alleen) de nodige voorzichtigheid. Vooral in Rio de Janeiro zijn berovingen van toeristen de normaalste zaak van de wereld. Daarom volgen hier enkele tips.
Laat waardevolle zaken achter in het hotel, draag geen duur horloge, draag geen dure sieraden en neem alleen een kopie van je paspoort mee als je op stap gaat in de stad. Groot geld neem je mee in een geldbuidel, die je onder je kleren draagt. Stop je portemonnee niet in de achterzak van je broek maar in een voorzak. Zorg altijd dat je wat klein geld op zak draagt indien je bestolen mocht worden. Geef ook altijd meteen je geld af aan berovers, want men is niet te beroerd om een mes te gebruiken indien een toerist niet snel genoeg zijn waardevolle spullen wil afgeven.
Draag niet al te opvallende kleren. Wees er alert op dat als je een kleine dagrugzak draagt, men soms probeert de achterkant ervan open te maken om er vervolgens snel met de buit vandoor te gaan. Ga niet op straat op een meegebrachte stadsplattegrond staan kijken, maar loop bijvoorbeeld eerst een winkel binnen. Draag je camera niet om je nek of in een heupgordel maar berg ‘m op in een (plastic) tas. Als je je onveilig voelt in een bepaald gebied, loop er dan niet verder in, maar neem een bus terug. Loop na ongeveer acht of negen uur ’s avonds niet meer alleen op straat rond, behalve dan in uitgaansgebieden, waar veel mensen aanwezig zijn. Neem vervolgens ’s avonds een bus of taxi terug naar het hotel.
Ga niet op zaterdagmiddag of op zondag het centrum van een stad als Rio in, want het is er uitgestorven op wat bedelaars, zwervers en mogelijke berovers na. Ga nooit alleen een onbekende wijk in, maar laat je altijd begeleiden door een lokaal persoon die in de wijk woont. Anders kan een dergelijk uitstapje levensgevaarlijk aflopen. Alles bij elkaar moet je er vooraf rekening mee houden dat je je als toerist in Brazilië gewoon niet overal de bewegingsvrijheid kunt veroorloven die in veel andere landen vanzelfsprekend kan zijn.
Maar tenslotte: word niet paranoïde! Gebruik je gezond verstand en kijk naar hoe de lokale bewoners zich gedragen. Indien men enige voorzichtigheid in acht neemt en geen onverantwoorde risico’s neemt bij het op stap gaan in de stad, dan is een verblijf in Rio de Janeiro of enig andere grote stad in Brazilië bijzonder aangenaam en je kunt verrast zijn door de vriendelijkheid, het optimisme en de levenslust van de lokale bevolking.
Interessante links
Interessante artikelen over en links naar ecotoerisme projecten in Brazilië
Transitions Abroad: Responsible travel in Brazil
Toeristen helpen mee het Amazone gebied te redden