skip to Main Content

Door: Heidi Smets

Eerste kennismaking
Een kleurig beschilderde, afgedankte, Amerikaanse schoolbus rijdt door de Guatemalteekse hooglanden. Swingende salsa en ‘Radio Romántica’ lovesongs schallen door de luidsprekers. De bijrijder hangt uit de deur en roept de bestemming tien maal achter elkaar in een bijna tongbrekende snelheid, zodat hij er zeker van kan zijn dat de bus tot aan de nok gevuld is met passagiers.

Met wat pas- en meetwerk passen er gemakkelijk honderd mensen in de bus; drie per tweepersoonsbankje en de rest in het gangpad en eventueel uit de deur hangend, met een wankele stang als enige houvast. De meeste passagiers zijn Maya’s en hun prachtige, kleurige kleding maakt een eerste busrit in Guatemala extra indrukwekkend.

Uiterst behendig klimt de bijrijder op het dak om de bagage van de passagiers – grote manden gevuld met mango’s, maïs of kippen – omhoog te hijsen. Vervolgens wurmt hij zich door de mensen- en dierenmassa zodat iedereen de verschuldigde reissom kan voldoen. Geen wisselgeld voorhanden? No hay problema; de bijrijder onthoudt feilloos wie hoeveel wisselgeld tegoed heeft en maakt het in orde wanneer de bus wordt verlaten.

Vrijwel iedereen die zelfstandig door Guatemala reist belandt regelmatig in deze chickenbus. Misschien wel het meest opvallend is de tolerantie tijdens de, soms vele uren durende busritten. Ik bedenk dat er al heel wat ruzies, irritaties en discussies zouden zijn ontstaan wanneer de gemiddelde Nederlander op deze manier zijn woon-werkafstand zou overbruggen.

Geschiedenis 

Guatemala was het hart van de Maya-beschaving. Deze beschaving bereikte haar hoogtepunt van het jaar 250 tot het jaar 900 na Christus. De Maya’s bouwden complexe steden die ieder een onafhankelijk koninkrijk vormden. Een groot deel van hun religie was gebaseerd op ongelooflijk nauwkeurige astronomische en wiskundige inzichten en berekeningen. Tot op de dag van vandaag blijft het een mysterie waarom de Maya’s hun steden plotseling verlieten. Toen de Spanjaard Pedro de Alvarado in 1523 Guatemala veroverde was er weinig meer over van de grootse beschaving. De Spanjaarden troffen verschillende Maya-stammen aan, die met elkaar in conflict waren, en veroverden hun land. De nieuwe landeigenaren exploiteerden de Maya’s die op hun grondgebied woonden op brute wijze.

Vanaf 15 september 1821 is Guatemala onafhankeljk van Spanje. Guatemala maakte eerst deel uit van de Centraal-Amerikaanse Unie voordat de República de Guatemala werd uitgeroepen in 1839. Vanaf die tijd volgt er een serie van dictators, coups en militaire macht.

In de jaren ’60 groeit de ontevredenheid onder de bevolking en hiermee de sociale onrust. De plattelandsbevolking (voornamelijk Indiaans) begint zich te verzetten tegen het leger en de overheid die zich samen enkel inzetten voor de belangen van een kleine, elitaire groep. De guerillabeweging wordt hardhandig aangepakt door het leger. Dorpen worden uitgemoord en platgebrand om het verzet tegen te gaan. Het geweld bereikt een dieptepunt begin jaren tachtig. Het duurt tot eind 1996 voordat een vredesakkoord wordt bereikt. Op papier is het vrede. Op papier worden de Maya’s nu geaccepteerd als volwaardige burgers met recht op vruchtbaar land, scholing en gezondheidszorg. Op papier kunnen zij hun tradities en gewoonten in vrijheid beoefenen. De werkelijkheid laat echter zien dat vrede niet bereikt wordt door enkele handtekeningen, maar dat vrede een langdurig proces is.

Culturen
Guatemala is een multicultureel land. De bevolking bestaat uit directe afstammelingen van de Maya’s, uit mestiezen (Ladinos), blanken en Garífunas.

Er zijn maar liefst 21 verschillende Maya-groeperingen in Guatemala met ieder eigen talen en gewoontes. Iedere afzonderlijke Maya-groepering is niet alleen te herkennen aan haar taal, maar ook aan haar kleding, die per groepering en gebied verschillend is en is versierd met eeuwenoude symbolen die kenmerkend zijn voor die bepaalde Maya-groepering. De laatste eeuw is de scheiding minder sterk dan voorheen en vinden er huwelijken plaats tussen mensen van verschillende groeperingen. De scheiding tussen de Maya’s en de Ladinos is echter veel groter. De Maya’s leven over het algemeen van de landbouw en vormen de armste laag van de bevolking. De Ladinos beheren de middenstand, de commerciële bedrijven en werken voor de overheid. De mestiezen of Ladinos zijn een mengeling van Spaans en indiaans bloed en zij spreken Spaans. De Maya’s en Ladinos vormen samen het overgrote deel van de Guatemalteekse bevolking.

Er is een kleine groep blanken: immigranten uit Europa en de Verenigde Staten en de directe afstammelingen van de Spanjaarden.

De Garífunas leven aan de Caraibische kust van Guatemala. Zij stammen af van Afrikaanse slaven die zo’n 300 jaar geleden door een schipbreuk ontsnapten. Langzaamaan verspreidden de Garífunas zich over Caribische eilanden en de kust van Midden-Amerika. Zij namen de Caribische taal over maar hielden vast aan hun Afrikaanse tradities op het gebied van muziek en religie. Livingston in Guatemala is een van de weinige traditionele Garífuna-dorpen in Midden-Amerika. Vanwege het geïsoleerde karakter van het dorp zijn de cultuur en taal hier goed bewaard gebleven.

Toerisme
Toerisme naar Guatemala heeft zich vrij geleidelijk ontwikkeld. Het zogenaamde ‘hippietoerisme’ in de jaren zestig en zeventig was in zekere zin het begin van een nog steeds groeiende stroom toeristen. Guatemala kan geenszins als een massatoeristische bestemming worden getypeerd, maar er is een duidelijke groei in het aantal buitenlandse bezoekers. Na het einde van de burgeroorlog in 1996 is Guatemala een veiliger land in de ogen van veel buitenlanders en daardoor aantrekkelijker als reisbestemming dan voorheen. Cijfers laten echter zien dat de criminaliteit vanaf 1996 is toegenomen.

Guatemala ontvangt het grootste aantal toeristen in Midden-Amerika na Costa Rica. Het feit dat Guatemala aan het populaire Mexico grenst heeft een zekere invloed op deze cijfers. Guatemala wordt vaak bezocht in combinatie met Mexico en sinds kort kan de in Mexico verblijvende toerist per vliegtuig een dagtripje maken naar Tikal, de ruïnes in het noorden van Guatemala.

Hoewel het niet ontbreekt aan een rijke cultuur en natuurschoon, is het toerisme in Guatemala vele jaren niet echt van de grond gekomen vanwege een negatief imago. De burgeroorlog, criminaliteit en ontvoeringen maakten de bestemming uiteraard niet bepaald aantrekkelijk. INGUAT, het Guatemalteeks Instituut voor het Toerisme, heeft zich de afgelopen jaren dan ook vooral ingezet om het negatieve imago te veranderen. Voorbeelden hiervan zijn de zogenaamde ’toeristenpolitie’ in druk bezochte toeristische plekken en de door INGUAT uitgegeven foldertjes waarin de bezoeker een aantal tips voorgeschoteld krijgt om zonder kleerscheuren naar huis terug te keren.

INGUAT lijkt zich sterk op de toeristendollars te concentreren zonder zich al te veel om de negatieve, vooral culturele effecten van toerisme te bekommeren. Promotie voor Guatemala als toeristische bestemming via McDonalds-placemats in de Verenigde Staten deed bij mij de vraag rijzen of INGUAT zich op deze manier wel op de juiste doelgroep richt. Door alle aandacht op de ‘luxe toerist’ te vestigen, blijven de toeristendollars in een klein cirkeltje rondgaan. De Maya-bevolking, die wel de ’toeristische attractie’ mag spelen, deelt dan niet mee in de economische voordelen die toerisme met zich mee kan brengen. In een reisgids wordt de positie van de overheid met betrekking tot discriminatie van de Indiaanse bevolking en het toerisme kort en krachtig samengevat: “…sticking pictures of them (Maya’s) on its tourist brochures while sticking guns in their faces…”

Uiteraard bepaalt INGUAT niet in z’n eentje de ontwikkeling van het toerisme. Er duiken steeds meer lokale initiatieven op, ook buiten de toeristische trekpleisters zoals Antigua, Lago Atitlán en Tikal. Sinds het einde van de burgeroorlog zijn veel gebieden beter toegangelijk dan voorheen en er worden zowel verschillende kleinschalige, duurzame toeristische projecten als pensionnetjes en tours door de plaatselijke bevolking opgezet.

Zowel de oude als de hedendaagse Maya-cultuur heeft de meeste aantrekkingskracht voor de toerist. In vroeger tijden was Guatemala het centrum van de Maya-cultuur en vandaag de dag is Guatemala – waar de Maya’s voor een groot deel het straatbeeld bepalen – nog steeds het meest ‘indiaanse’ land van Midden-Amerika. Vaak wordt Guatemala bezocht in combinatie met de buurlanden Mexico, Belize en Honduras en deze route wordt ook wel aangeduid met La Ruta Maya. Daarnaast bepalen de Spaanse scholen voor een groot deel de toestroom van toeristen. Veel buitenlanders kiezen Guatemala voor een cursus Spaans vanwege de lage kosten, de goede sfeer en de mogelijkheid om in de weekenden toch veel van het land te zien, aangezien Guatemala een relatief klein en goed bereisbaar land is.

Maïs
Volgens het scheppingsverhaal in de ‘Popol Vuh’, het heilige boek van de Maya’s, zijn de Maya’s ontstaan uit maïs.

Volgens het verhaal probeerden de goden eerst om de Maya’s uit klei te scheppen. Dat was geen succes. Ze waren te zacht en te zwak en vielen uit elkaar in honderden stukjes. Vervolgens schiepen de goden Maya’s van hout. Maar de houten Maya had geen bloed, geen hersens en daarom geen doel. De houten Maya’s konden immers niet met de goden communiceren of zelfs maar iets bedenken om over te praten met de goden. Uiteindelijk schiepen de goden Maya’s van maïs. De mannen en vrouwen van maïs hadden dezelfde visie als de goden en hadden de eigenschappen die de goden voor ogen hadden.

Deze mythe benadrukt de grootste landbouwkundige overwinning van de inheemse Amerikaanse volken: het verbouwen van maïs. Er zijn zelfs aanwijzingen dat maïs afkomstig is uit Guatemala omdat hier maïsfossielen zijn gevonden die 80.000 jaar oud, of zelfs ouder zijn.

Wie door Guatemala reist, en met name door de hooglanden, ziet dat maïs ook vandaag de dag van enorm belang is voor de Maya-bevolking. Naast de meeste huizen op het platteland bevindt zich een milpa, een stuk land waar de familie maïs verbouwd. De milpa is van groot belang voor de eigenaren. Het land is de plek waar de voorouders begraven zijn, het land is de plek waar de geschiedenis van de gemeenschap wordt gewaarborgd en het land is vooral de plek waar generatie na generatie maïs wordt verbouwd om te kunnen overleven.

’s Ochtends in alle vroegte lopen de vrouwen naar de dichtsbijzijnde maïsmolen – er is er vaak één per dorp – en malen de maïs fijn terwijl het nog donker is. Het maïsmeel dient als basis voor bijna al het voedsel: de tortillas, de tamales, de chuchitos en de atol. De onmiskenbare geur van garende maïstortillas kom je overal in Guatemala tegen. Maïsbladeren worden gedroogd en voor verschillende doeleinden gebruikt en heilige figuren worden uit maïs gecreëerd om bepaalde feestdagen te vieren. Wierook verpakt in maïsbladeren wordt verbrand tijdens rituelen en men gebruikt nog altijd de uitdruking “el hombre de maiz” om de Maya’s aan te duiden.

In Guatemala is maïs het voedsel van de goden en de basis voor het hedendaagse leven.

Do’s and dont’s

Do’s 

• Behandel de lokale bevolking met respect. Wie wil er nou puur als toeristische attractie en mooi fotoplaatje worden behandeld?
• Wanneer je iets koopt wordt er verwacht dat je onderhandelt. Dit betekent natuurlijk niet dat je per se tot het uiterste moet gaan. Guatemala is geen duur land en een paar extra Quetzales kan iedere Guatemalteek goed gebruiken. Het is verstandig om van tevoren een prijs af te spreken voor bijvoorbeeld een taxirit.
• Mocht je onverhoopt worden beroofd, geef dan direct je spullen af. Berovers schuwen het vaak niet om hun wapen daadwerkelijk te gebruiken.
• Informeer naar de veiligheid van bepaalde busritten, vulkanen, wandelroutes etcetera. Voorbeelden van plekken die onveilig zijn in verband met gewapende berovingen: het kruis boven Antigua, vulkaan Pacáya, de paden en kleine weggetjes rond Lago Atitlán.
• De Amerikaanse dollar (cheques en cash) is de enige valuta die je kunt wisselen. In Guatemala Stad (o.a. op het vliegveld) en in Antigua kun je met een Nederlandse bankpas (Cirrus) gebruik maken van geldautomaten.
• Semana Santa (de week voor Pasen) is een week om niet te missen, met de vele processies en versierde straten. Antigua is een goede plek om Semana Santa door te brengen, maar wel erg druk.
• Het is de moeite waard om uit te zoeken welke dagen marktdagen zijn. Tijdens de wekelijkse markt veranderen zelfs de kleinste, slaperige dorpen in een kleurrijk spektakel. Hetzelfde geldt voor het uitzoeken van jaarlijkse festivals.

Dont’s
• Ongevraagd fotograferen wordt lang niet altijd op prijs gesteld. Er kan zelfs erg heftig en agressief op worden gereageerd.
• De afgelopen jaren zijn talloze Guatemalteekse kinderen verdwenen, vermoedeljk voor illegale adoptie en orgaanhandel. Het kan geen kwaad om voorzichtig om te gaan met het contact met lokale kinderen.
• Het kan voor de Maya’s erg storend zijn als er pottenkijkers aanwezig zijn bij hun rituelen waarbij offers aan de goden worden gebracht.
• Guatemala Stad is geen veilige stad. Een taxi is geen overbodige luxe wanneer je net arriveert met al je bagage. Veel reizigers mijden Guatemala Stad helemaal. Toch zijn er interessante plekken (Palacio Nacional, musea). Met common sense en zonder waardevolle spullen kun je rustig de stad bekijken.

Guatemala als bestemming
Guatemala is een arm en ruraal land. De armoede en de gevolgen van de jarenlange burgerstrijd zijn overal aanwezig, zowel zichtbaar als onzichtbaar. Dit betekent dat de reiziger die ervoor kiest om naar Guatemala te gaan, zich moet realiseren dat onuitwisbare gevolgen van de onderdrukking schuilgaan achter het kleurige uiterlijk van de bevolking.

Wie voor Guatemala kiest, kiest voor een boeiende bestemming, maar moet wel bereid zijn om te reizen, eten en slapen zoals de Guatemalteken dit doen. Met uitzondering van enkele plekken is Guatemala niet ingesteld op de toerist die luxe en comfort zoekt. De busreizen zijn traag, de hotels vaak krakkemikkig, een warme douche is soms moeilijk te vinden en kip met bonen kan na enkele weken gaan vervelen. Wie de charme hiervan kan inzien en wie respect toont voor de lokale gewoonten en tradities zal overweldigd zijn door de pracht van het land en vooral door de vriendelijkheid, warmte en moed van de Guatemalteken.

Omdat Guatemala een klein land is, is het een goed idee om een plek te kiezen als ‘basis’ waarvandaan de omliggende plekken kunnen worden bezocht. Veel kleine dorpen beschikken niet over een hotel of pension en daarnaast is de afstand vaak klein genoeg om dagreizen te maken. Quetzaltenango is bijvoorbeeld een prima plek om als basis te kiezen voor het bezoeken van dorpen, markten, hot springs en vulkanen. Petén, de provincie waarin Tikal ligt, is een prachtig gebied voor de natuurliefhebber en heeft meer te bieden dan alleen Tikal. De kust kan weliswaar niet tegen de stranden van Costa Rica, Honduras of Mexico opboksen, maar is zeker interessant voor diegene die een heel ander gezicht van Guatemala wil leren kennen. Guatemala is een divers land, zowel op het gebied van natuur als cultuur.

De reiziger die werkelijk geïnteresseerd is in de toekomst van Guatemala en de Guatemalteken wil ik op het hart drukken om zich niet vast te klampen aan een reisgids, maar om zelf speurwerk te verrichten naar initiatieven die de lokale bevolking ondersteunen. Alleen op deze manier kunnen de toerisme-inkomsten doordringen tot alle lagen van de bevolking. Er zijn honderden Spaanse scholen waaruit je kunt kiezen voor een taalcursus. Waarom niet één van de scholen die een deel van de inkomsten gebruikt om een basisschool of een vrouwencoöperatie te ondersteunen?

De Quetzaltrekkers in de Casa Argentina in Quetzaltenango organiseren onder andere vulkaanwandelingen en een wandeling van Xela naar Lago Atitlán om geld in te zamelen voor een straatkinderenproject. In het nevelwoud rond Cobán kun je een trek maken met een lokale gids en een maaltijd delen met een lokale familie. De inkomsten gaan direct naar de betrokken mensen. Voor degene die oren en ogen openhoudt is er genoeg informatie te vinden over deze initiatieven, bijvoorbeeld op de prikborden in hostels en cafés.

Met wat geduld en speurwerk is het mogelijk om vrijwel ieder gebied van Guatemala te bereizen. In Guatemala wordt weleens gezegd: ‘donde hay carretera, hay camioneta’. Oftewel: waar een weg is, is een bus. Dit klopt. Maar het is wel verstandig om te informeren of het te bezoeken gebied veilig is. En voor het hele land geldt: kennis van de Spaanse taal maakt het bezoek een stuk makkelijker, en ook waardevoller.

Laatste impressie
Tijdens mijn laatste bezoek aan Guatemala werkte ik als reisleidster en reisde ik door Midden-Amerika met een reisgezelschap van vijftien Nederlanders. Onze reis begon in Mexico. Zodra we via Chiapas aan de Guatemalteekse grens arriveerden en aan de andere kant van de grens de chickenbus instapten, zat de stemming er in één keer goed in. Verwondering over de omgeving en de mensen en gegiechel vanwege de chaotische busreis, wisselden elkaar af.

Een leuke ervaring om Guatemala weer door de ogen van mensen te zien die het land voor het eerst bezoeken. Ik besef op dat moment ook dat, na vele bezoeken aan Guatemala, mijn waardering voor het land en de bevolking enorm is gegroeid. Tijdens een eerste bezoek zal iedereen onder de indruk zijn van het kleurige straatbeeld. Maar wie zich verdiept in de geschiedenis, de hedendaagse situatie en de achtergrond van de Guatemalteken zal nog meer onder de indruk zijn van het land en haar inwoners.

Back To Top