Dus wat is een cultuurshock?

Eén van de gezondheidsproblemen die veel te maken heeft met overbelasting, is de culture shock, op z’n Hollands de ‘cultuurschok’. De Dikke Van Dale kent dit woord niet, maar voor reizigers betekent een cultuurschok: een toestand van geestelijke malaise, veroorzaakt doordat de toerist gewoon niet meer in staat is de toestroom van reisindrukken mentaal te verwerken.

Bekende voorbeelden van de cultuurschok vinden plaats in de grote steden van India, die overrompeld worden door de vaak zo duidelijk zichtbare ellende en armoede en wiens geestelijke veerkracht niet opgewassen blijkt tegen de confrontatie met bijvoorbeeld daklozen, lepra-patiënten en bedelaars. Fair Tourism kent verhalen van vakantiegangers die zich in India opsluiten in hun hotel, de straat niet meer op willen of durven, en terneergeslagen gaan wachten op de dag dat hun vliegtuig hen naar huis zal brengen. Een cultuurschok leidt ook tot emotionele huilbuien, overgeprikkelde reacties of lusteloosheid. Uiteindelijk herinneren toeristen zich hun reis als een nachtmerrie, niet als een waardevolle belevenis.

Een oud-collega ontmoette in China ooit een Nederlander die zich op alle mogelijke manieren had ingelezen in de Chinese cultuur en zich op alles had voorbereid, behalve… op de WC’s. De elementaire privacy die hij in Nederland gewend was, moest hij tot zijn ontzetting in China ten ene male ontberen. Reisvoorbereiding is niet alleen een intellectueel, verstandelijk proces. Fantaseer eens hoe jij zou kunnen reageren wanneer alledaagse Nederlandse vanzelfsprekendheden onverwacht ontbreken.

Agressie onder reizigers is vaak een symptoom van de cultuurschok. Een voorbeeld hiervan is een Amerikaanse toerist die op een busstation in Egypte bezeten uitriep: ‘Give me a gun! I will kill them all!’
Waarschijnlijk zijn alle situaties waarin toeristen beginnen de lokale bevolking te bedreigen of te beledigen, het resultaat van een cultuurschok. ‘Deze mensen hier zijn allemaal achterlijk’, hoor je een mede-toerist dan zeggen. Of: ‘De volgende pushy verkoper die me durft aan te raken, sla ik meteen op zijn bek.’ Soms maak je zelfs openlijke ruzies met de bevolking mee, wanneer toeristen hun zelfbeheersing hebben verloren. Het is aannemelijk dat dit allemaal uitingen zijn van een geestelijke overbelasting.

Het is duidelijk dat de cultuurschok niet bevorderlijk is voor duurzaam toerisme. De vakantieganger ontwikkelt geen begrip of respect voor de bevolking. De bevolking leert westerlingen kennen als zijnde arrogant en/of agressief. De vraag is dus hoe je een cultuurschok kunt voorkomen.

• In de eerste plaats doe je dat door een bij jou passende reisbestemming te kiezen. India, hierboven al genoemd, is een berucht reisland als het gaat om cultuurschokken. Wie geen reiservaring heeft in de tropen, doet er vermoedelijk verstandig aan een ander land te kiezen. Het Midden-Oosten – bijvoorbeeld overvolle delen van Egypte – kan een risicogebied zijn. Vlak ook het uiterste oosten van Turkije niet uit. De grote metropolen van Zuid-Amerika, zoals Lima, Recife of São Paolo, kunnen vakantiegangers op de proef stellen, evenals China en veel landen in West- en Noord-Afrika (bijvoorbeeld Marokko). Waarschijnlijk is de kans op een cultuurschok geringer in Zuid-Oost Azië, in zuidelijk Afrika en in zuidelijk Zuid-Amerika. Ondanks de grote verschillen met het westen, is de armoede hier vaak minder schrijnend.

• De kans dat je een cultuurschok oploopt, is op het platteland kleiner dan in een grote stad. De grote steden zijn een verzamelpunt van alle sociale en maatschappelijke problemen waar een land mee worstelt. Op het platteland tref je vaak dorpen of kleinere gemeenschappen, waar men het weliswaar niet breed hoeft te hebben, maar waar de dorpsbevolking vaak wel in staat is in eigen levensonderhoud te voorzien. Schrijnende tegenstellingen tussen arm en rijk treden daar minder prominent op de voorgrond. Een cultuurschok kun je dus in de tweede plaats voorkomen door een flink deel van de reis te besteden op het platteland, en niet uitsluitend van de ene metropolis naar de andere te reizen.

• Ten derde: je reistempo. Cultuurschokken ontstaan door een combinatie van oververmoeidheid en een overdaad aan indrukken. Je zult merken dat de inzinking bijvoorbeeld vaak toeslaat vlak na een ellendige en uitputtende busreis. Op dat moment ontstaat er een negatieve spiraal. De vermoeidheid maakt dat je de indrukken niet meer kunt verwerken. Je raakt in een verwarde toestand, waardoor je geen rust kunt vinden. Daardoor raak je verder vermoeid en kun je de impressies nog minder de baas. Goed rusten, slapen, eten, een doordacht reistempo met voldoende rustmomenten zijn daarom belangrijke elementen om een cultuurschok te voorkomen.

• Een vierde factor die meespeelt bij de cultuurschok is het klimaat. In een heet, drukkend, tropisch klimaat kunnen we onze emoties minder goed beheersen. Zoals eerder vermeld, zijn er in veel landen koele toevluchtsoorden te vinden in bergen, bij meren en rivieren en aan zee.

• Als laatste factor: de cultuurschok kenmerkt zich door het allesoverheersende, negatieve gevoel dat ‘hier niets deugt’. Een cultuurschok heeft dus alles te maken met de waardering die je kunt opbrengen voor een land en zijn bevolking. Ontwikkelingslanden bezitten universiteiten, bibliotheken, concertgebouwen, theaters, musea en culturele centra: sommige toeristen vinden juist daar de waardering terug die zij in de roerige draaikolk van hun reis dreigden kwijt te raken.

De cultuurschok is beslist geen monopolie van de Derde Wereld. Ook miljoenensteden in de Verenigde Staten kennen daklozen, zwervers en bedelaars, die daar moeten overleven in schril contrast met de luxe van de ‘American Dream’. Nederlandse toeristen liepen bijvoorbeeld in Los Angeles een cultuurschok op, juist dáár waar ze het nooit verwacht hadden.